Reklama:

Surowce roślinne stosowane
w leczeniu dolegliwości OUN.

Ośrodkowy układ nerwowy jest skomplikowaną strukturą, której zasady działania nie zostały do tej pory w pełni poznane. Zaburzenia w jego funkcjonowaniu mają bardzo często bardzo poważne konsekwencje dla funkcjonowania człowieka, zarówno na poziomie psychicznym, jak i organicznym. Stąd wynika niewątpliwa potrzeba leczenia chorób OUN. W przypadku części dolegliwości istnieje możliwość zastosowania LR jako elementów terapii takich schorzeń. Należy mieć jednak na uwadze, że w dobie wielu silnie i wybiórczo działających leków syntetycznych, preparaty roślinne mają często małe znaczenie w terapii, zwłaszcza dolegliwości o dużym nasileniu objawów. W przypadku leczenia kilku dolegliwości LR zachowały jednak swoją rolę w terapii. W praktyce są one obecnie wykorzystywane najczęściej w łagodzeniu stanów nadmiernego pobudzenia jako delikatne leki nasenne i uspokajające. Inne, częste ich wykorzystanie to ochronna OUN przed skutkami długotrwałego stresu (adaptogeny). Kilka surowców roślinnych znalazło również zastosowanie jako łagodne psychostymulanty oraz leki poprawiające pamięć i zdolność koncentracji u osób w różnym wieku. Nieliczne mogą być również stosowane w leczeniu bardzo łagodnych postaci lęków i depresji.

Roślinne leki uspokajające i nasenne (sedativa)

Roślinne preparaty uspokajające stosowane są w różnego rodzaju stanach: od krótkiego zdenerwowania, po dłużej trwające niepokoje i napięcia nerwów (nerwice). Są one cennymi lekami, szczególnie jeśli w grę wchodzi długotrwała terapia stanów o średnim lub małym nasileniu dolegliwości.
Roślinne leki uspokajające i nasenne charakteryzują się stosunkowo małą, w porównaniu z lekami syntetycznymi, siłą działania. Nie należy jednak traktować tego jako wady, ponieważ dzięki temu są one bezpieczniejsze i mogą być stosowane częściej niż leki syntetyczne, bez ryzyka rozwoju uzależniania czy znacznego upośledzenia zdolności motorycznych, tak jak często ma to miejsce w przypadku leków syntetycznych.

Istnieje kilka ziół o właściwościach uspokajających. Surowce te różnią się między sobą siłą i profilem działania. Część z nich wykazuje umiarkowane działanie, zwykle wywołując uczucie senności i te właśnie znajdują zastosowanie jako roślinne leki nasenne. Inne, o łagodniejszym działaniu, stosowane są często jako składniki pomocnicze o działaniu uspokajającym w preparatach złożonych, stosowanych w leczeniu innych dolegliwości. Postępuje się tak w przypadkach, kiedy oprócz leczenia głównej dolegliwości warto wprowadzić w taki preparat komponentę uspokajającą.

Działanie roślinnych leków uspokajających związane jest z obecnością w surowcach określonych substancji farmakologicznie czynnych. Do substancji o takim działaniu należą najczęściej związki zaliczane do:

• irydoidów (walepotriany),
• związków terpenowych zawartych w olejkach eterycznych,
• alkaloidów.

Do najczęściej stosowanych surowców o działaniu uspokajającym zalicza się (surowce o umiarkowanej sile działania) :

Valeriana officinalis

• Valerianae radix - korzeń kozłka FP X
• Glandulae lupuli - gruczoły chmielowe FP IV
• Lupuli flos - szyszki chmielowe FP X
• Passiflorae herba - ziele passiflory FP X
• Melissae folium - liść melisy FP X
• Lavandulae flos - kwiat lawendy FP X

Rzadziej stosowane to (surowce o słabszym działaniu) :

• Matricariae flos - Kwiat rumianku FP X
• Crataegi folium cum flore - kwiatostan głogu FP X
• Crataegi fructus - owoce głogu FP X
• Leonuri cardiacea herba - ziele serdecznika FP X
• Archangelicae radix - korzeń arcydzięgla FP X
• Calami rhizoma - kłącze tataraku FP IV

Oprócz surowców o typowym działaniu uspokajającym w leczeniu stanów niepokoju stosuje się również zioła normalizujące pracę przewodu pokarmowego, co pomaga w tłumieniu nadmiernych reakcji ze strony pobudzonych narządów wewnętrznych (nerwice wegetatywne).

Herba Passiflorae - Ziele męczennicy FP X

Passiflora incarnata - Męczennica cielista

Roślina: Passiflora incarnata - Męczennica cielista

Związki czynne: Zawiera alkaloidy indolowe, głównie harman i harminę.

Działanie: sedativum, spasmoliticum
Otrzymywane z niej wyciągi mają działanie uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy i rozkurczające na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, macicy i naczyń krwionośnych.
Jest to roślina pochodząca z Ameryki Południowej. Rzadko uprawiana w Polsce.

Surowce i substancje pochodzenia roślinnego
o działaniu stymulującym (Psychostimulanta)

Niektóre ze znanych ludzkości roślin były i są stosowane w celu podniesienia wydolności psychofizycznej ludzi. Pierwsze tego typu zastosowanie roślin sięga początków znanego nam ziołolecznictwa. Wiele z tych roślin jest stosowanych po dziś dzień. Część z surowców o działaniu psychostymulującym można uznać za bezpieczne - i te są powszechnie stosowane. Inne, wykazujące niebezpieczne, dodatkowe działania, są stosowane jedynie pod kontrolą lekarską lub zakazane i uznane w wielu krajach za nielegalne.

Do roślinnych substancji o działaniu psychostymulującym zalicza się m.in. :

• efedrynę,
• katynon,
• kofeinę.

Związki te należą do grupy substancji określanych mianem alkaloidów. Substancją o największym znaczeniu praktycznym jest kofeina.

Katynon (D-norpseudoefedryn) - alkaloid czuwaliczki jadalnej (Catha edulis). Zwiększa uwalnianie neuroprzekaźników takich jak noradrenalina. Działa pobudzająco na procesy myślowe, zwiększa też zdolności umysłowe. Hamuje uczucie głodu i zmęczenia, często wywołuje jednak stany euforyczne, agresję i zaburzenia osobowości. Uzależnia. Liście czuwaliczki (Cathae folium) są powszechnie żute w kulturze afro-arabskiej. W Ameryce ich użycie podlega prawnym ograniczeniom - w Polsce surowiec ten traktowany jest jako narkotyk.

Efedryna jest alkaloidem występującym w zielu przęśli - Ephedra herba, uzyskiwanym z przęśli dwukłosowej - Ephedra distachya. Roślina ta występuje na obszarze zachodniej i środkowej Azji. W lecznictwie stosowany jest czysty, wyizolowany alkaloid lub jego pochodne.
Działanie efedryny przypomina działanie adrenaliny (adrenomimetyk pobudzający receptory alfa-1 oraz beta 1 i 2). Jest ono znacznie słabsze, za to trwa dziesięciokrotnie dłużej. Jej podanie powoduje wzrost ciśnienia krwi, przyspiesza czynność serca, zwęża obwodowe naczynia krwionośne i rozszerza oskrzela. Nasila lipolizę i termogenezę.
Działanie ośrodkowe objawia się pobudzeniem, zwiększoną zdolnością koncentracji, zmniejszeniem uczucia zmęczenia, senności i łaknienia. Z racji silnego działania obwodowego (wymienionego wcześniej), efedryny nie wykorzystuje się w lecznictwie do tych celów.
Nie należy jej stosować u osób z nadciśnieniem tętniczym i jaskrą z wąskim kątem przesączania. Do działań ubocznych tego alkaloidu zaliczyć można bezsenność, pobudzenie ruchowe, bóle głowy, czy wzrost ciśnienia krwi.

Większość z powszechnie i legalnie stosowanych surowców roślinnych o działaniu psychostymulującym zawiera alkaloidy z grupy pochodnych puryny - głównie kofeinę. Opis działania tego alkaloidu znajdziesz tutaj.

Do surowców kofeinowych o działaniu pobudzającym zalicza się:

• Coffeae semen - nasienie kawy,
• Colae semen - zarodek kola FP X,
• Theae folium- Liść herbaty,
• Mate folium - Liść mate,
• Pasta Guarana - Guarana.

Do surowców psychostymulujących zalicza się również korzeń żeń-szenia (Ginseng radix). Jego działanie jest jednak słabsze i opiera się na innych związkach czynnych.

Surowce roślinne o działaniu adaptogennym
i wzmacniającym na OUN

Stres jest mechanizmem, który został wykształcony w celu zwiększenia szans przeżycia jednostki. We współczesnym świecie, gdzie większość bodźców jakie do nas docierają nie jest związanych z zagrożeniem życia, ma on mniejsze znaczenie dla naszego przetrwania. Nie oznacza to jednak, że mechanizm ten zanika. Nadmiar informacji, który otrzymujemy i tempo życia sprawiają, że jest on uruchamiany znacznie częściej niż miało to miejsce kilkaset lat temu. W dłuższej perspektywie ma to, niestety, niekorzystny wpływ na nasze organizmy.

Stres można podzielić na trzy fazy.

• Faza pierwsza - "alarm" - jest pierwotną odpowiedzią organizmu na wystąpienie czynnika stresogennego. Organizm znajduje się pod wpływem podwyższonej aktywności układu nerwowego i hormonalnego.
• Faza druga - "opór" lub "adaptacja" - cechuje się uruchomieniem mechanizmów obronnych. Organizm reaguje oporem na długotrwałe działanie. Staje się coraz bardziej odporny na stresor (czynnik wywołujący stres). Jeśli w tym stadium nie zostanie przywrócona homeostaza oraz nie nastąpi równowaga dynamiczna, wówczas rozwijają się tzw. choroby adaptacyjne.
• Faza trzecia - "wyczerpanie" - pojawia się podczas przedłużającego się działania stresora na nasz organizm, który nie jest już w stanie dłużej mu się opierać, co prowadzi do różnych procesów chorobowych.

Adaptogeny to niespecyficznie działające związki, których przyjmowanie powoduje wzrost odporności na stres i ułatwia przystosowanie się organizmu do nowych warunków. Adaptogeny posiadają normalizujące właściwości i nie powodują nadmiernej stymulacji psychicznej. Dokładne mechanizmy działania surowców adaptogennych nie zostały jeszcze w pełni wyjaśnione. Uważa się jednak, że za takie działanie odpowiadają ich właściwości antyoksydacyjne, stymulujące układ immunologiczny i procesy pamięciowe oraz zdolność do polepszania koncentracji i nastroju.

Środki tonizujące (tonicum) to takie preparaty, które działają wzmacniająco na określony układ np. układ nerwowy. Wiele adaptoganów jest zaliczanych do tej grupy preparatów.

Do adaptogenów zalicza się:

• Ginseng radix - Korzeń żeń-szenia FP X,
• Eleutherococi radix - Korzeń eleuterokoka FP X,
• Centellae asiaticae herba - ziele wąkroty azjatyckiej FP X,
• Rhodiola rosea (kłącza)- Różeniec górski,
• Schisandrae fructus - owoc cytryńca chińskiego.

Eleutherococci radix - Korzeń eleuterokoka FP X

Roślina: Eleutherococcus senticosus - Eleuterokok kolczasty

Substancje czynne: Triterpeny, saponiny triterpenowe (np.: eleuterozydy I-M), lignany

Działanie: Surowiec stosowany jest jako środek wzmacniający i adaptogenny. Jest stosowany podobnie do żeń-szenia - jako środek przeciwdziałający zmęczeniu i stresowi.

Uwagi: nie stosować dużej niż 3 miesiące, nie zalecany dla osób z podwyższonym cienieniem krwi.

Rhodiola rosea - Różeniec górski

Rhodiola rosea - Różeniec górski

Roślina pochodząca z obszarów arktycznych (Skandynawia i Syberia). Wykorzystywana już przez wikingów. Zaliczana do surowców adaptogennych i ogólnie wzmacniających. Wykazano jej działanie immunostymulujące i antyoksydacyjne.
Jej preparaty zostały dopuszczone do lecznictwa oficjalnego w byłym ZSRR. Przeprowadzone od tego czasu, niestety nieliczne, badania, przynajmniej częściowo potwierdzają skuteczność działania tego surowca. Z kłącza radioli przygotowuje się ekstrakty, których doustne przyjmowanie powoduje wzrost wydolności psychicznej i fizycznej. Zalecany okres stosowania - do 2 tygodni.

Schisandrae fructus - owoc cytryńca chińskiego

Schisandra chinensi - Cytryniec chiński

Roślina:Schisandra chinensi - Cytryniec chiński

Substancje czynne: Zespół lignanów, głównie schizandryna, olejek eteryczny (borneol, 1,8 cyneol) sterole roślinne i biopierwiastki.

Działanie: W tradycyjnej medycynie chińskiej surowiec stosowany był do leczenia chorób wątroby - co znalazło potwierdzenie we współczesnych badaniach klinicznych oceniających działanie hepatoprotekcyjne surowca. Wykorzystywany również jako surowiec ogólnie wzmacniający i adaptogenny - co też znajduje potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach. Stosowany w leczeniu nadciśnienia i normalizacji częstotliwości skurczów serca. Istnieją doniesienia o działaniu ochronnym wyciągów z tego surowca przed niszczącym wpływem ß amyloidu - i potencjalnym wykorzystaniu w terapii pomocniczej choroby Alzheimera.

Surowce i substancje pochodzenia roślinnego
poprawiające pamięć

Pamięć jest jednym z najważniejszych elementów kształtujących człowieka. W dużej mierze to ona stanowi o naszej osobowości. Pozwala zapisać i przywołać w dowolnej chwili doświadczenia i wiedzę, dzięki którym możemy podejmować odpowiednie decyzje, korzystać z otaczających nas przedmiotów, czy w końcu - unikać niebezpieczeństw.

Ludzie od wieków próbują usprawniać swoją pamięć. Stosują w tym celu różnego rodzaju techniki zapamiętywania, ćwiczenia oraz leki. Jeżeli chodzi o te ostatnie, to najczęściej stosowaną grupą preparatów wspomagających pamięć są zioła i ich pochodne. Wiąże się to z ich dużą dostępnością, oraz opinią o nieszkodliwości. Co ciekawe, większość wykorzystywanych obecnie w tym celu roślin pochodzi z Dalekiego Wschodu.

Część z tych surowców ma również zastosowanie w leczeniu tak zwanych zespołów otępiennych, które są wynikiem różnego rodzaju chorób, a objawiających się zaburzeniami w funkcjonowaniu pamięci, myślenia abstrakcyjnego, orientacji i zdolności uczenia się. Dość jaskrawym przykładem takiego zespołu jest choroba Alzheimera - związana z tworzeniem się w mózgu złogów beta-amyloidu. Fitoterapeutykami, które znalazły pewne zastosowanie (jako leki pomocnicze) przy tej dolegliwości są preparaty z miłorzębu japońskiego lub cytryńca chińskiego (ten ostatni zaliczamy do adaptogenów). Warto również rozważyć zastosowanie surowców roślinnych bogatych w antyutleniacze.

Ginkgonis folium

• Ginkgonis folium - Liść miłorzębu japońskiego FP X
• Ginseng radix - Korzeń żeń-szenia FP X
• Crataegi folium cum flore - Kwiatostan głogu FP X
• Crataegi fructus - Owoc głogu FP X
• Lectyna sojowa

Stosuje się też surowce adaptogenne.

Lectyna

Lecytyna (fosfatydylocholina) jest to w rzeczywistości rodzina fosfolipidów, w którym aminą jest cholina. Cząsteczki lecytyny zawierają w sobie różne kwasy tłuszczowe. Lecytyna spełnia w organizmie szereg ważnych funkcji. Jest składnikiem błon komórkowych, bierze udział w rozmaitych procesach przemiany materii, również w gospodarce cholesterolem i jest też ważnym elementem składowym mózgu i tkanki nerwowej.

W lecznictwie często wykorzystuje się następujące działania lecytyny:

• lecytyna pochodząca z soi obniża poziom cholesterolu i triglicerydów, podwyższając jednocześnie poziom HDL,
• wykazuje pozytywne działanie na funkcje poznawcze u osób z ich osłabieniem,
• pełni funkcje ochronne wobec wątroby.

Lecytyna ulega strawieniu w przewodzie pokarmowym - nie może więc być wykorzystywana w organizmie bezpośrednio. Zawarta w niej cholina może być substratem do syntezy neuroprzekaźnika acetylocholiny.

Surowce roślinne o działaniu anksjolitycznym

Lęki to zburzenia polegające na odczuwaniu stanu nieokreślonego niepokoju, napięcia i zagrożenia. Do leków zalicza się fobie, czyli nadmierny strach przed niektórymi rzeczami bądź sytuacjami np. lęk przed pająkami czy małymi pomieszczeniami. Fobie charakteryzują się tym, że chory potrafi wyraźnie zidentyfikować źródło swoich obaw i stara się unikać sytuacji bądź rzeczy, które wywołują negatywne odczucia.
Innymi zaburzeniami zaliczanymi do leków są natręctwa myślowe i czynności przymusowe, które polegaj na tym, że chory odczuwa przymus wykonywania równych czynności np. wielokrotnego sprawdzaniem zamknięci drzwi. Działaniom tym towarzyszy uczucie leku i niepokoju.
Lęki mogą być też wynikiem traumatycznych przeżyć. Mówi się wtedy o ostrych reakcjach przeciążeniowych i pourazowych. Podstawą leczenia takich zaburzeń są leki syntetyczne, najczęściej pochodne benzodiazepin, oraz leki neuroleptyczne. Niestety substancje te maja wiele działa niepożądanych, a ich dłuższe stosowanie stwarza duże ryzyko uzależnieni.

Wśród surowców roślinnych zastosowaniem w leczeniu tego typu schorzeń może mieć pieprz metystynowy, który wykazuje między innym działania przeciwlękowe.
Surowiec ten ma wielowiekową historie stosowania, w wielu krajach, gdzie występuje naturalnie jest stałym elementem życia i kolury. W europie był surowcem znanym, już na początku XX wieku - ze wskazaniami do leczenia infekcji i stanów zapalnych dróg moczowych. Obecnie jest wykorzystywany do leczenia dolegliwości ze strony układu nerwowego. Po kilkunastu przypadkach problemów z wątrobą jakie wystąpiły u osób zarzywającyh ten surowiec w na początku XXI wieku zabroniony jego użycia na terenie UE. Za taką decyzją przemawiały również wątpliwości co do skuteczności działania tego surowca. Obecnie po wyjaśnieniu przyczyn hepataotosyczności, które związane były najprawdopodobniej z błędami w procesach uzyskiwani substancji czynnych z surowca, został on ponownie dopuszczony do stosowania w większości państw UE. Należy jednak zachować środki ostrożności związane z tymi działaniami nieporzadanymi. W Polsce surowiec jest nadal zabroniony i pomimo wydanych w nas zaleceń znajduje się na liście zabronionych substancji psychoaktywnych.
Wątpliwości co do skuteczności preparatów z Kava-kava wiążą się one najprawdopodobniej z różnicami w zawartości substancji czynnych w rożnych preparatach lub partiach surowca (brak standaryzacji) co często sprawia, że nie ma on dostatecznej zawartości substancji czynnych.

Piperis methystici rhizoma - kłącze pipeprzu metystynowego

Piper methysticum G. Forster- pieprz metystynowy

Piper methysticum G. Forster- pieprz metystynowy syn: Kava-Kava

Roślina: Uprawiany jest w Polinezji. Jest zdrewniałym krzewem dorastającym do 3 m wys.

Substancje czynne: Surowiec powinien zawierać nie niej niż 3,5% kawalaktonów (np.: kawaina, metystycyna) - są to substancje zaliczalne do styrylopironów

Działanie: Surowiec ma działanie przeciwlękowe i uspokajające na ośrodkowy układ nerwowy. Działa również rozkurczowo i miejscowo znieczulająco. Mechanizm działania związany jest najprawdopodobniej z oddziaływaniem na receptory GABA-A, oraz na hamowaniuiem rozpadu i wtórnego wchłaniana wielu neuroprzekaźników, między innymi dopaminy i serotoniny. Surowiec wykazuje również pewne działanie moczopędne, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne.

Wskazania: stany lękowe i nerwicowe, bezsenność, umysłowe i fizyczne zmęczenie

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja, choroby wątroby. Podczas kuracji nie prowadzić pojazdów mechanicznych i nie obsługiwać maszyn niebezpiecznych.

Objawy nadużywania: osłabienie procesów umysłowych, żółte zabarwienie skóry, wypryski, brak apetytu, biegunka.

Surowce roślinne o działaniu przeciwdepresyjnym

Depresja to zaburzenie psychiczne, charakteryzujące się obniżeniem nastroju, aktywności ruchowej oraz zaburzeniem rytmów okołodobowych i lękiem.

Jest kilka teorii na temat powstawania depresji. Jedna z nich mówi, że przyczyną tego schorzenia może być niedobór pewnych amin biogennych. głównie norepinefryny

Jest kilka teorii na temat powstawania depresji. Jedna z nich mówi, że przyczyną tego schorzenia może być niedobór pewnych amin biogennych. głównie norepinefryny (noradrenaliny) oraz serotoniny. Obniżenie poziomu tych amin biogennych powoduje pojawienie się deficytów motywacyjnych.

Norepinefryna wyprodukowana w jednej komórce nerwowej jest uwalniana do synapsy, gdzie stymuluje drugą komórkę. Aby zapobiec ciągłej stymulacji drugiej komórki norepinefryna (bądź serotonina) musi zostać zdezaktywowana. Jet to naturalny proces i polega on na:

• resorbcji do neuronu presynaptycznego;
• rozkładzie przez enzymy znajdujące się w przestrzeni synaptycznej

Leki przeciwdepresyjne powstrzymują lub spowalniają te procesy, nie dopuszczając do spadku poziomu norepinefryny i serotoniny.

Istnieje kilkanaście ziół, którym przypisuje się działanie przeciwdepresyjne. Jednak jedynym surowcem o potwierdzonej badanami klinicznymi skuteczności jest Ziele dziurawca - Hyperici Herba

mgr farmacji Łukasz Ejsmont
Data: 2018-06-10